Μοσχόπολη: Η Αθήνα της Τουρκοκρατίας - Χρίστου Ζαφείρη

Γενική άποψη της Μοσχόπολης, όπως είναι σήμερα

Το ταξίδι τελείωσε

το ταξίδι ποτέ δεν έγινε,

όλα από καιρό έχουν σιγήσει.

Κωστής Μοσκώφ

Για τον Έρωτα και την Επανάσταση

Η Μοσχόπολη ήταν μια πόλη που έλαμψε και χάθηκε ως φυσικό μετέωρο. Μια ελληνική βλαχόφωνη πόλη στα παλιά γεωγραφικά σύνορα της Ηπείρου και της Μακεδονίας, ξεχασμένη κι άγνωστη στους πολλούς, πέρα από τους ειδικούς ερευνητές και τους χιλιάδες απογόνους των παλιών κατοίκων της πόλης, που έχουν διασπαρεί σε όλη την Ευρώπη. Η Μοσχόπολη, ένα χωριό της Αλβανίας σήμερα, που προκαλεί με το μύθο του το ενδιαφέρον απλών φιλέρευνων για το ελληνικό παρελθόν στη Βαλκανική. Στον περιορισμένο χώρο μιας συνοπτικής παρουσίασης, θα επιχειρήσουμε να αναπλάσουμε την ακμή και την παρακμή της. Τη λάμψη και το έρεβος μιας πολυάνθρωπης πολιτείας, με εντυπωσιακή πρόοδο στα γράμματα και τις τέχνες. 

Μοσχόπολη, ''αι Αθήναι της τουρκοκρατίας'', όπως τη χαρακτήρισαν πολλοί ξένοι που πέρασαν και θαύμασαν την πόλη πριν από την καταστροφή της και την εκούσια έξοδο των κατοίκων της.

Μπαίνουμε απομεσήμερο στη Μοσχόπολη, απλωμένη σ' ένα ανοιχτόκαρδο καταπράσινο οροπέδιο του Τόμαρου, 24 περίπου χιλιόμετρα βορειοδυτικά της Κοριτσάς. Λίγα σκόρπια πέτρινα σπίτια με κεραμιδένιες στέγες και στάβλους οικόσιτων ζώων, το σημερινό άσημο αλβανικό χωριό, με το όνομα Voskopoje, από το πρώτο όνομα της πόλης Βοσκόπολη, που συγκροτήθηκε από νομάδες Βλάχους το 1330 περίπου. Ξαφνιαζόμαστε από τις πολλές και τεράστιες εκκλησιές ανάμεσα στα αραιοκατοικημένα σπίτια και τα χωράφια, τον Άγιο Νικόλαο, την Κοίμηση της Θεοτόκου, τον άγιο Μιχαήλ, τον Άγιο Αθανάσιο, τον Προφήτη Ηλία. Μεγάλες πετρόχτιστες από τα χέρια Ηπειρωτών μαστόρων εκκλησιές, με περίτεχνες καμάρες, με πελεκημένες πέτρες και πλούσιο κεραμοπλαστικό διάκοσμο στις προσόψεις τους. Μας πιάνει νοσταλγία και βαρυθυμία καθώς γνωρίζουμε τον γοητευτικό μύθο και την ιστορία της Μοσχόπολης, της ''Αθήνας της τουρκοκρατίας'', όπως την αποκαλούσαν έκθαμβοι οι περιηγητές τον 18ο αι., πριν από την καταστροφή της. Έναν ποιμενικό σταθμό Βλάχων για το ξεκαλοκαίριασμα των κοπαδιών τους, που οι φιλοπρόοδοι κάτοικοί του με ελληνική συνείδηση και συνήθειες το μετέτρεψαν σε ένα από τα μεγαλύτερα αστικά κέντρα ελληνικής παιδείας με πάνω από 50000 κατοίκους στη Μακεδονία.

Η εκκλησία του Αγίου Νικολάου που χτίστηκε το 1722

Στο κέντρο του χωριού, με εξακόσιους περίπου κατοίκους σήμερα, διαβαίνουμε το πέτρινο κατώφλι του Αγίου Νικολάου, με το τριώροφο πέτρινο καμπαναριό και τις διακοσμημένες καμάρες του νάρθηκα. Ο παπα-Θωμάς που χειροτονήθηκε από τον Αρχιεπίσκοπο Αλβανίας Αναστάσιο, προσπαθεί να κρατήσει την ιερότητα των χώρων και να αναζωογονήσει το πατροπαράδοτο και αδιάκοπο σέβας των ορθόδοξων Βλάχων προς τις εκκλησίες του τόπου. Οι δωρεές και ευεργεσίες των πλούσιων προγόνων τους αναβιώνουν την καλή συνήθεια των Μοσχοπολιτών προς τη γενέτειρα, αλλά με πενιχρά ποσά, εξαιτίας της σημερινής φτωχής συγκυρίας. Μεγάλη τρίκλιτη εκκλησία ο Άγιος Νικόλαος, με ένα σύστημα πέτρινων θόλων και καμαρών που δίνουν αίσθημα μεγαλοπρέπειας, παραπέμπει στον πλούτο και την ευμάρεια των παλιών κατοίκων της. Κατάγραφη στο χαμηλόφωτο εσωτερικό με τοιχογραφίες του 1726 η εκκλησία από τον ζωγράφο Δαβίδ και τους βοηθούς του Κωνσταντίνο και Χρήστο.

Το καμπαναριό της εκκλησίας της Κοίμησης της Θεοτόκου

Ο ζωγράφος Δαβίδ με την κομπανία του, που περιφερόταν σ' όλο το χώρο της Μακεδονίας, καταγόταν από το χωριό Σελενίτζα, κοντά στον Αυλώνα, και ζωγράφισε πολλές εκκλησίες, όπως το παρεκκλήσι της Πορταϊτισσας στη μονή Μεγίστης Λαύρας του Αγίου Όρους, τον Άγιο Ιωάννη τον Πρόδρομο στην Καστοριά και πιθανώς την εκκλησία της Νέας Παναγίας στη Θεσσαλονίκη. Ο Δαβίδ, που κατέχει καλά την τέχνη της αγιογραφίας, το επιβεβαιώνει και στην επιγραφή της εκκλησίας υπογράφοντας με υπερηφάνεια και επίγνωση του ταλέντου του: ''Διά χειρός πολυϊστορός τε και οξυγράφου καλάμου του πανοσιοτάτου κυρίου Δαβίδ του  Σελινιτζιώτου''. Οι τοιχογραφίες του Αγίου Νικολάου, με τις πρασινωπές φωτοσκιάσεις των μορφών και τη ρεαλιστική απόδοση των προσώπων, απηχούν μνήμες της Μακεδονικής σχολής του 14ου αιώνα, καθώς ο ζωγράφος Δαβίδ θεωρείται ένας από τους βασικούς ζωγράφους του 18ου αιώνα που αναβιώνουν πρότυπα της παλαιολόγειας ζωγραφικής στη Μακεδονία. 

Χορηγός της εκκλησίας του Αγίου Νικολάου, που χτίστηκε το 1721-22, είναι ο Μοσχοπολίτης μεγαλέμπορας των Βαλκανίων Κωνσταντίνος Χατζηγιώργης, που ζωγραφίστηκε από τον Δαβίδ εκ Σελενίτζας στη νοτιοδυτική έξοδο της εκκλησίας. Γενειοφόρος, φορώντας το γούνινο μακρύ παλτό των αρχόντων της εποχής, ο δωρητής προσφέρει στον ένθρονο Άγιο Νικόλαο την εκκλησία. Παρά τον πολύχρονο κατατρεγμό της χριστιανικής πίστης από το καθεστώς Χότζα, τα μνημεία της χριστιανοσύνης στην Αλβανία άντεξαν στο χρόνο και την αναγκαστική εγκατάλειψη, με πολλά όμως τραύματα και καταστροφές. Κάνεις συγκρίσεις με τα βυζαντινά και μεταβυζαντινά μνημεία των γειτονικών χωρών, απ' όπου πέρασε για πενήντα χρόνια παρόμοιο καθεστώς. Εκεί, στα Σκόπια, στη Σερβία, τη Βουλγαρία, τη Ρουμανία, οι εκκλησίες διατηρήθηκαν, πέρα από τις λατρευτικές ανάγκες, ως μνημεία πολιτισμού, αναστηλώθηκαν με γνώση, καθαρίστηκαν οι τοιχογραφίες τους με ευλάβεια, μελετήθηκαν από σημαντικούς ντόπιους βυζαντινολόγους, προβλήθηκαν ως σημαντική αρχιτεκτονική κληρονομιά στον έξω κόσμο. Εδώ, στην Αλβανία, η μικρόνοια του αιρετικού κομμουνιστικού καθεστώτος, επηρεασμένου από την ανατρεπτική ''πολιτιστική επανάσταση'' της Κίνας κατέστρεψε με τη βία της μοναδικής εξουσίας αξίες, διαφορετικές εκφάνσεις πολιτισμού, απαγόρευσε ως εχθρό του λαού κοινωνικές παραδόσεις, αφού και η παραδοσιακή πίστη και τα χριστιανικά δρώμενα της λατρείας είναι κοινωνική έκφραση της λαϊκής ψυχής.

Η εκκλησία του Αγίου Αθανασίου της Μοσχόπολης
που χτίστηκε το 1724

Περιφερόμαστε σκεπτικοί κι απόκοσμοι στο αραιοκατοικημένο χωριό, την πάλαι ποτέ δοξασμένη Μοσχόπολη, βγαίνουμε και στους αγρούς, όπου το καλοκαίρι βόσκουν λίγα κοπάδια στις πλαγιές του βουνού. Εγκαταλειμμένη σαν έρημο παρεκκλήσι η μεγάλη τρίκλιτη βασιλική του Αγίου Αθανασίου, χτισμένη το 1724. Μονοπάτια από γιδοπρόβατα διασχίζουν τον περιβάλλοντα χώρο και καταφύγιο βοσκών το καλοκαίρι γίνεται η περίκλειστη πέτρινη στοά της εκκλησίας που βρισκόταν στη συνοικία Σκαμνελίκι, μια από τις τέσσερις μεγάλες συνοικίες της πόλης, που είχαν ως πολεοδομικό και κοινωνικό κέντρο τις μεγαλοπρεπείς εκκλησίες. Ανοίγουμε τη σφαλισμένη πόρτα. Η πολύχρονη εγκατάλειψη είναι αισθητή από την πρώτη ματιά, το προσκύνημα πρωτόφαντο με την παλαιότητα του χώρου, αλλά οι περίτεχνες τοιχογραφίες, φιλοτεχνημένες το 1745 από τους αδελφούς αγιογράφους Κωνσταντίνο και Αθανάσιο από την Κοριτσά, σώζονται σε καλή κατάσταση. Οι δυο ζωγράφοι, συνεχιστές του Δαβίδ, που χαρακτηρίζονται ως ''διδάσκαλοι της ζωγραφικής τέχνης'', έχουν αφήσει δέκα τουλάχιστον τοιχογραφικά σύνολα στην Αλβανία, τη Θεσσαλία και το Άγιο όρος. Στην εσωτερική πλευρά της κεντρικής πύλης της εκκλησίας έμεινε η γραπτή μαρτυρία: ''Ανιστορήθη αυτή η στέγη εις 1745, επιτροπεύοντος του κυρ Βρούστου Σωφρόνη διά χειρός αυταδέλφων Κωνσταντίνου και Αθανασίου, εν μηνί Ιουνίου 28''. Στη συνοικία του Αγίου Αθανασίου, που τώρα περιβάλλεται από χωράφια και δέντρα, κατοικούσαν Βλάχοι που είχαν έρθει από το Σκαμνέλι της Ηπείρου. Οι άλλες συνοικίες, με ωραία μακεδονικά αρχοντικά, που ανάλογα διασώθηκαν στη Σιάτιστα και το Αργυρόκαστρο, ήταν η Σάρτζα, η Ρούε και το Μετσοβίκι, που κατοικούνταν από Μετσοβίτες Βλάχους.

Τοιχογραφίες στην εκκλησία της Κοίμησης της Θεοτόκου
που φιλοτεχνήθηκαν το 1715

Ξαναγυρίζουμε προς τη συνοικία Σάρτζα, προς το κέντρο του χωριού, όπου βρίσκεται η Κοίμηση της Θεοτόκου, η παλιά μητρόπολη της Μοσχόπολης, μια από τις μεγαλύτερες τρίκλιτες βασιλικές της Ηπείρου και της Μακεδονίας, που χτίστηκε το 1712. Οι τοιχογραφίες της Μητρόπολης φιλοτεχνήθηκαν το 1715, ενώ το ψηλό πέτρινο καμπαναριό, που δέσποζε στην πόλη, ανεγέρθηκε από Ηπειρώτες μαστόρους με πελεκητή πέτρα το 1887. Στην εξωτερική πύλη της εκκλησίας ξαφνιάζει τον προσκυνητή μια ''φιλοσοφική'' επιγραφή. ''Ει μεν φίλος πέφυκας. είσελθε χαίρων, ει δε εχθρός και βάσκανος και γέμων δόλου, πόρρω πέφευγε της πύλης ταύτης, 1715''. Δηλαδή, αν είσαι φίλος μπες μέσα με χαρά, αν όμως είσαι φθονερός και γεμάτος δόλο, φύγε μακρυά απ' αυτή την πύλη.

Το ερώτημα που έθεταν πολλοί περιηγητές αλλά και μελετητές του φαινομένου της Μοσχόπολης, ήταν πώς σωρεύτηκαν τα πολλά πλούτη στην ηπειρωτική πόλη, που στάθηκαν όμως μοιραία και για την καταστροφή της. Πέρα από την αναπτυγμένη κτηνοτροφία με τα μεγάλα κοπάδια αιγοπρόβατα, οι Μοσχοπολίτες εξελίχθηκαν πολύ σύντομα, μαζί με πολλούς Ηπειρώτες και Μακεδόνες, σε καλούς εμπόρους, που εμπορεύονταν με όλες τις πόλεις της Βαλκανικής και κυρίως με τη Βενετία, όπου πολλοί Μοσχοπολίτες είχαν ιδρύσει εμπορικούς οίκους και υποκαταστήματα.
Τα αρχεία της Βενετίας και του Υπουργείου Εξωτερικών της Γαλλίας διατηρούν πολλούς φακέλους με προξενικές εκθέσεις και αρκετές επιστολές γραμμένες στα ελληνικά, που γράφτηκαν από ή αναφέρονται σε Μοσχοπολίτες εμπόρους οι οποίοι συναλλάσσονταν με πόλεις της Ιταλίας, μέσω του λιμανιού του Δυρραχίου. Το λιμάνι αυτό είχε το παρωνύμιο ''το λιμάνι των Βλάχων'', καθώς από το Δυρράχιο διακινούσαν εμπορεύματα όλοι σχεδόν οι βλαχόφωνοι έμποροι της Ηπείρου και της Μακεδονίας, από τη Σκόδρα, την Αχρίδα, τον Αυλώνα, την Σιάτιστα, τη Θεσσαλονίκη και τα Ιωάννινα. Ενετοί πρόξενοι στις αναφορές τους μιλούν εγκωμιαστικά από τις αρχές του 18ου αιώνα για τους ''mercanti moscopolitani'', τους Μοσχοπολίτες δηλαδή εμπόρους, που διακινούσαν προς τη Βενετία γιδόμαλλα, κερί, μετάξι και δέρματα σε μεγάλες ποσότητες που συγκέντρωναν απ' όλα τα Βαλκάνια. 

Πηγή: Χρίστος Ζαφείρης, Βαλκάνιος Πραματευτής, Εκδόσεις Εξάντας.

Σχετικές αναρτήσεις:

~ Μοσχόπολη 1916: "Die Endlösung"

~ Η εμπορική οικογένεια του Γεωργίου Σίνα από την Μοσχόπολη

~ Μοσχόπολη: Η αναβίωση της πόλης και οι νέες καταστροφές του 1916-1920

~ Οι εγκαταστάσεις των Μοσχοπολιτών στο Miskolc μέσα από το κρατικό αρχείο της Ουγγρικής πόλης

~ 9 Σεπτεμβρίου 1906: Η δολοφονία του Μητροπολίτη Κορυτσάς, 

Πρεμετής και Μοσχόπολης Φώτιου

~ Η Διασπορά των Μοσχοπολιτών στη Βαλκανική

~ Νεκτάριος Τέρπος ο Μοσχοπολίτης

~ ΜΟΣΧΟΠΟΛΗ - ΜΗΤΡΟΠΟΛΗ ΤΩΝ ΒΛΑΧΩΝ - ΛΙΚΝΟ ΕΛΛΗΝΙΚΟΥ ΠΟΛΙΤΙΣΜΟΥ

~ Μοσχόπολη: Τα χρόνια της ακμής (1700 - 1769)

~ Το τυπογραφείο της Μοσχόπολης και οι εκδόσεις του